Początki – w podziemiu (1517-1552)
31 X 1517 Marcin Luter przybił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez. To wystąpienie zapoczątkowało odnowę Kościoła i przywróciło kościołowi ewangelię – dobrą nowinę o usprawiedliwieniu grzesznika wyłącznie z łaski Boga i wyłącznie przez wiarę w jedynego Pana naszego, Zbawiciela i pośrednika – Jezusa Chrystusa, a nie za pomocą naszych dobrych uczynków i pobożnych wysiłków.
Ogłoszenie 95 tez przez Lutra odbiło się mocnym echem także w Krakowie, szczególnie na uniwersytecie, który z zainteresowaniem śledził przebieg wydarzeń w Wittenberdze. Wielu studentów wyjeżdżało za granicę, aby bliżej poznać nauki Lutra, pojawiły się jego pisma, o których szeroko dyskutowano. Jednak ten pozorny okres tolerancji nie trwał długo, bo 24 lipca 1520 roku król Zygmunt I Stary wydał zakaz sprowadzania ksiąg Lutra pod groźbą konfiskaty mienia i wygnania, a w statucie z 20 lipca 1526 roku zagroził karą śmierci każdemu, kto odejdzie od katolicyzmu.
Na lata dwudzieste szesnastego wieku przypadają początki publicznych wystąpień katolickich duchownych i uczonych, przekazujących reformacyjne zwiastowanie; a mianowicie – Jakuba z Iłży (kaznodziei w kościele św. Szczepana 1528-1535), Jana Łaskiego, Justusa Decjusza, Jana Bonera, a później Franciszka Lismaniniego i Leonarda Słonczewskiego na Wawelu. Zbierali oni wokół siebie koła dyskusyjne (m in. w domu Andrzeja Trzecieskiego), z których wyszło później wielu wybitnych ewangelików. Niestety miały miejsce także prześladowania i publiczne oskarżenia (1525 – Jan Hanus Prus i Baltazar), ale nie zahamowały całkowicie rozwoju reformacji w Krakowie.
Około roku 1545 i 1547 rozpoczęły się pierwsze publiczne kazania ewangelickie w niektórych kościołach Krakowa, a od 1552 roku ks. Grzegorz Paweł z Brzezin odprawia sporadycznie publiczne nabożeństwa domowe pod Krakowem – w Woli Justowskiej i Chełmie dla ewangelików krakowskich.
1. Zbór – od 1557 do 1591, życie katakumbowe
Ruch reformacyjny w Krakowie objął szlachtę, ale znalazł także silne poparcie wśród mieszczan. Ton w Krakowie nadawał człowiek, mający wielkie znaczenie w państwie, a wywodzący się z szeregów patrycjatu, Jan Boner. Pierwszy syn Seweryna Bonera, późniejszy kasztelan biecki, jako 14-letni chłopiec wyjechał za granicę, by zwiedzać centra reformacji i nawiązywać znajomości z wybitnymi przedstawicielami ruchu, jak Hesse, Melanchton. Po powrocie do kraju, ze zwolennika Lutra stał się Boner, zwolennikiem Kalwina.
Dnia 17 sierpnia 1557 roku wzmiankowany ks. Grzegorz Paweł, który został mianowany przez synod stałym duszpasterzem zboru krakowskiego, przeprowadził pierwsze publiczne nabożeństwo w Krakowie, w ogrodzie Bonerowskim. To wydarzenie uważane jest za początek pierwszego zboru krakowskiego. Natomiast ks. Grzegorz Paweł został pierwszym stałym duszpasterzem założonej wtedy parafii ewangelickiej w Krakowie, mając do pomocy ks. Stanisława Wiśniowskiego. W 1558 roku ks. Daniel Biliński zostaje mianowany kaznodzieją dla niemieckiej części zboru.
Mimo niesprzyjających warunków ruch reformacyjny w Krakowie rozwijał się coraz intensywniej. W 1564 roku ewangelicy założyli swoje gimnazjum za sprawą Krzysztofa Trecego, teologa i podróżnika. Szkoła ta szła w dwu kierunkach: humanistycznym i religijnym i kształciła studentów nie tylko z Małopolski, ale także z innych okolic kraju.
Pięć lat później, w roku 1569 powstał za bramą Mikołajską cmentarz wyznaniowy, który był potem przedmiotem napaści, zhańbienia grobów i zwłok.
Po wielu latach wysiłków i starań, a także specjalnej kolekty na zakup odpowiedniego domu w Krakowie – 2 maja 1572 roku – za zezwoleniem króla Zygmunta Augusta został otwarty kościół przy ulicy św. Jana pod numerem 6 zwany brogiem, stodołą ze względu na wysoki dach. Ten kościół stawał się wielokrotnie obiektem agresji nieprzyjaznego otoczenia złożonego z tłumu, żaków i rzemieślników i został całkowicie zniszczony 23 maja 1591. Nigdy go nie odbudowano. „Bróg” pozostał w ruinie aż do 1622 roku, w którym został przekazany prawem kaduka Stanisławowi Lubomirskiemu, który z kolei przekazał go zakonowi św. Bernarda.
2. Zbór – od 1591 do 1816, dola wygnańcza
Ze względu na swoje bezpieczeństwo ewangelicy krakowscy zaczęli stopniowo się oddalać od miasta stołecznego. Od 1591 do 1613 roku siedzibą zboru były Aleksandrowice, ale w 1614 roku, doświadczani kolejnymi napadami protestanci, przenieśli siedzibę parafii do Wielkanocy koło Miechowa i Łuczanowic (dzisiaj dzielnicy Nowej Huty). Tam odbywały się nabożeństwa, uroczystości, tam także chowano zmarłych. W 1656 roku kościół w Wielkanocy dwukrotnie napadano i niszczono – raz uczynili to Szwedzi, a następnie swoi. Nie wiemy, gdzie odbywały się potem nabożeństwa ewangelików. Wilhelm Altmann przypuszcza, że nawet po roku 1750 Wielkanoc była siedzibą zboru i kościoła, a potem luteranie raz w roku uczestniczyli w nabożeństwach wielkanocnych w Sławatyczach. I tak miało pozostać aż do 1790 roku.
W tym czasie, w samym Krakowie nabożeństwa ewangelickie odprawiane były bardzo rzadko, czasami w prywatnych domach, a także w wynajętym kościele św. Scholastyki.
Przez kolejne ćwierćwiecze – od 1790 do 1816 roku – miejscem nabożeństw ewangelików krakowskich był drewniany kościół w Podgórzu.
3. Zbór – od 1816 do 2001 r., w Krakowie pod Wawelem
Dnia 27 lipca 1816 roku Senat Wolnego Miasta Krakowa przekazał ewangelikom krakowskim nie używany, opuszczony i zniszczony klasztorny kościół św. Marcina przy ulicy Grodzkiej, naprawiając w ten sposób, jego wiekowe krzywdy. Ten fakt zapoczątkował czwarty etap dziejów zboru, a po odnowieniu kościoła i budynków, zaczęto organizować życie religijne i społeczne parafii.
W 1826 roku została założona szkoła dzięki inicjatywie profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Jerzego Samuela Bandtkiego, która działała aż do jej zamknięcia przez okupanta niemieckiego w listopadzie 1939 roku. Do idei tej szkoły oraz gimnazjum z XVI stulecia nawiązują obecnie założyciele Fundacji Edukacyjnej im. J.S. Bandtkiego, którzy w 1993 roku powołali do życia VII liceum prywatne im. Mikołaja Reja.
Powstałe w 1902 roku stowarzyszenie kobiet prowadziło schronisko dla biednych i niezdolnych do pracy.
Po wybuchu II wojny światowej, w 1940 roku ewangelicy – Polacy musieli opuścić kościół św. Marcina i aż do stycznia 1945 roku zbierali się na nabożeństwa w kościele św. Agnieszki.
Od 1982 roku parafia prowadziła aptekę leków darów dostępną nieodpłatnie każdemu i pośredniczyła w akcji pomocy charytatywnej dla krakowskich szpitali, domów dziecka i opieki.
W 1984 roku powstało koło diakonii, którego członkowie odwiedzają osoby samotne i chore, świadcząc różne rodzaje pomocy, a w 1991 roku Rada Parafialna powołuje fundusz diakonii dla ubogich i potrzebujących.
Po ćwierćwieczu starań i prac konserwatorskich w 1993 roku zostaje otwarty historyczny cmentarz w Łuczanowicach.
W roku 1977 Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego skierował do pracy w parafii krakowskiej ks. Romana Miklera, który został wybrany w 1983 roku przez Zgromadzenie Parafialne na proboszcza. Od 1 lipca 1998 roku pomaga duchownemu w pracy duszpasterskiej i katechetycznej absolwentka teologii Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie – Agnieszka Godfrejów. Ponadto Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w dniu 22 marca 2002 roku powołał ks. Krystiana Borkowskiego z dniem 1 września 2002 roku wikariuszem parafii krakowskiej. Natomiast ks. bp Marek Izdebski z Bełchatowa, proboszcz tamtejszej parafii ewangelicko-reformowanej i jednocześnie biskup-elekt Kościoła Ewangelicko-Reformowanego otacza opieką duszpasterską członków tegoż Kościoła mieszkających w Krakowie.
Liczba członków parafii krakowskiej wynosi prawie 500 osób; w tym kilka rodzin z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.
Szczególną rolę w demokratycznych ustrojach parafii ewangelickich odgrywają Rady Parafialne, których członkowie pełnią różne zadania – administracyjne, diakonijne (charytatywne), duszpasterskie, edukacyjne.
W dniu 10 czerwca 2001 roku została powała przez Zgromadzenie Parafialne następująca rada parafialna: Krystyna Laskowska, ds. diakonii – przedstawicielka Kościoła Ewangelicko-Reformowanego; Paweł Lipowczan – kurator; Stefan Kozieł – sekretarz; Renata Prokopowicz – skarbnik; Andrzej Kułak – ds. edukacji; Jan Chałupski; Marcin Król; Karol Moddelmog; Adam Troszok – ds. administracyjnych; Waldemar Uhl – przedstawiciel Wieliczki (wybrany przez Radę Filiału we Wieliczce, 17 czerwca 2001) oraz prezes – proboszcz.
Komisja Rewizyjna wybrana także przez to samo Zgromadzenie Parafialne dnia 10 czerwca 2001 roku działa w następującym – Maria Król, Henryk Zakrzewski (Kościół Ewangelicko-Reformowany) i Henryk Schiele – przewodniczący.
W roku 2001 przypadła 445. rocznica powstania i założenia parafii krakowskiej (17 sierpnia 1557), na którą został zaproszony ks. bp J. Jagucki (spotkanie odbyło się 1 grudnia 2002).
Towarzyszą nam jako motto słowa wypisane nad wejściem do kościoła św. Marcina – frustra vivit qui nemini prodest (na próżno żyje, kto nikomu nie przynosi pożytku).
ks. Roman Mikler (proboszcz senior)
4. Czasy współczesne
Dotychczasowy proboszcz parafii ks. Roman Mikler jesienią 2005 r. zrezygnował ze swojego stanowiska z uwagi na stan zdrowia. Ogłoszono więc wakans na stanowisko proboszcza, a do wyborów stanęło trzech duchownych: ks. Adam Glajcar, proboszcz parafii w Wiśle Czarnem, ks. Marcin Markuzel, proboszcz-administrator parafii w Węgrowie i ks. Roman Pracki, proboszcz parafii w Płocku. Zgromadzenie parafialne zwołane zostało na dzień 29 stycznia 2006 roku i w tym samym dniu na proboszcza parafii krakowskiej wybrano ks. Romana Prackiego. Instalacji nowego proboszcza dokonał 19 marca 2006 roku ks. bp Tadeusz Szurman w asyście ks. Jerzego Samca. 3 lipca tego roku nastąpiło też oficjalne przekazanie parafii przez dotychczasowego proboszcza ks. Romana Miklera, dziękując mu za oddaną służbę. Doceniono również wieloletnią pracę i zaangażowanie pani pastorowej Ewy Mikler.
Od września 2006 r. do czerwca 2008 r. pracował w parafii krakowskiej praktykant, a następnie wikariusz ks. Waldemar Wunsz (ordynowany w Krakowie 9 marca 2008 r. w Krakowie). W tym samym stanowisko katechetki zajmowała Ewa Wunsz.
W grudnia 2006 r. Zgromadzenie Parafialne wybrało nową radę parafialną w składzie: Andrzej Kułak, Renata Prokopowicz, Stefan Kozieł, Karol Moddelmogg, Joanna Godfrejów, Krystyna Laskowska i Waldemar Uhl. W skład komisji rewizyjnej weszli: Irma Kuś, Zbigniew Michalewski i Henryk Zakrzewski (skład komisji uległ zmianie w 2010 r. i pracują w niej: Danuta Marek, Zbigniew Michalewski oraz Adam Troszok).
17 sierpnia 2007 r. parafia krakowska obchodziła jubileusz 450-lecia swojego istnienia. Uroczystości jubileuszowe odbyły się w trzech etapach. 19 sierpnia zostało odprawione nabożeństwo rocznicowe przez ówczesnego zwierzchnika Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP ks. bp Janusza Jaguckiego, oraz zwierzchnika Diecezji Katowieckiej ks. bp Tadeusza Szurmana i proboszcza ks. Romana Prackiego. Drugi etap obchodów miał miejsce w dniach 13-16 września 2007 r. i był połączony z XIII Forum Ewangelickim. Zwieńczeniem obchodów była sesja naukowa poświęcona protestanckiej kulturze słowa w październiku 2007 r. W nawiązaniu do obchodów 450-lecia parafii krakowskiej 28 października odsłonięto tablicę pamiątkową na ul. Św. Jana, w miejscu gdzie stał, zburzony przez tłum fanatyków, Bróg, pierwszy krakowski zbór.
We wrześniu stanowisko praktykanta, a następnie wikariusza (ordynowany 28 grudnia 2009 roku w Goleszowie) objął ks. Karol Niedoba.
Od stycznia 2008 roku w krakowskim zborze pracuje Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska, która koordynuje pracę diakonijną i katechetyczną, a od sierpnia 2010 r. także zajęcia w parafialnym Klubie Seniora (oficjalnie otwarcie: 19 września 2010).
Parafia rokrocznie organizuje wyjazdy letnie i zimowe dla dzieci i młodzieży. Realizuje także projekty edukacyjne dla rodziców dzieci i młodzieży w wieku szkolnym i rodzin z małymi dziećmi.
Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska
